De lichtheid van Italo Calvino
Paul van der Vet
Als u van literatuur houdt vraagt u zich vast wel eens af: waar houdt de schrijver rekening mee? Welke thema’s vindt hij of zij belangrijk? Wat vindt de schrijver er eigenlijk zelf van? En waar wordt de schrijver door geïnspireerd? De Italiaanse schrijver Italo Calvino (1923—1985) heeft daar antwoord op gegeven in twee boeken, Perché leggere i classici, vertaald als Waarom zou je de klassieken lezen, en Lezioni americane. Ik wil het hier hebben over het tweede boek, dat voor zover ik weet niet in het Nederlands is vertaald. Dat is een schande. Dat wil niet zeggen dat ik Waarom zou je de klassieken lezen minder vind. Als u geïnteresseerd bent in wat een schrijver beweegt en in schrijven als ambacht, raad ik u dat boek ten zeerste aan. En, zou ik zeggen, koop het in de lokale boekhandel en niet online.
Voor wie het Italiaans niet machtig is: Lezioni americane betekent zoveel als Amerikaanse colleges. Calvino was uitgenodigd door Harvard University in Cambridge, Massachusetts, om de Charles Eliot Norton Poetry Lectures te verzorgen in het collegejaar 1985—1986. Het gaat om zes colleges die niet per se over poëzie moeten gaan, iedere vorm van kunstzinnige communicatie is inbegrepen. Het mag dus ook proza zijn. Zo’n uitnodiging is enorm eervol en Calvino heeft een goed deel van een jaar besteed aan het schrijven van de eerste vijf colleges; hij was van plan om het zesde college te schrijven na aankomst op Harvard. Terwijl Calvino schreef vertaalde Patrick Creagh de colleges in het Engels. Die verzameling heet Six memos for the next millennium. Maar het zijn er vijf, merkt u op. Dat klopt. Calvino overleed vlak voordat hij naar de Verenigde Staten zou vertrekken. De vijf colleges die we kennen gaan over lichtheid of losheid (leggerezza), snelheid (rapidità), precisie of exactheid (esatezza), zichtbaarheid (visibilità), en veelzijdigheid of verknooptheid (molteplicità). Het zesde college zou over consistentie gaan.
Ik ben een grote fan van Calvino maar de Amerikaanse colleges kende ik nog niet. Hoe ik het boek heb leren kennen zou een verhaal van Calvino kunnen zijn. Vele jaren geleden was ik in het noorden van Italië als vertegenwoordiger van de Universiteit Twente te gast op een universiteit. De bedoeling was om met een aantal andere universiteiten een onderwijsproject op te zetten en daar een Europese subsidie voor aan te vragen. De initiator van het plan kwam van de Vrije Universiteit; daarnaast was er een Italiaanse hoogleraar die het voor elkaar had gekregen om aan twee universiteiten een voltijds aanstelling te krijgen, en er waren vertegenwoordigers uit Frankrijk en Duitsland. Het gezelschap kwam voor het eerst in deze samenstelling bijeen. Al na een half uur was het mij duidelijk dat het project er niet zou komen, maar alleen de gastheer, recht tegenover mij, had dat ook in de gaten. We keken elkaar aan, leunden achteruit en lieten het gesprek aan de anderen over. Sindsdien zijn die gastheer en ik bevriend. En die gastheer, net als ik een fan van Calvino, raadde mij de Amerikaanse colleges aan, en dan vooral het eerste, over de lichtheid. Hij vond dat bij mij passen, zei hij. Wellicht omdat ik een keer had gezegd dat Vergilius niet zo’n beste keus is als je, zoals Dante, de hel bezoekt; als Dante Ovidius had meegenomen was er allicht iets te lachen geweest.
Mijn gastheer had gelijk in die zin dat Lichtheid mijn favoriete college van de vijf is. Maar lichtheid is vooral van toepassing op Calvino zelf. Wie anders verzint een verhaal waarin een burggraaf door een kanonskogel in tweeën wordt gedeeld, waarna de helften de rest van het boek naar elkaar op zoek zijn (De gespleten burggraaf)? Wie anders een verhaal over een baron die zweert nimmer een voet op de grond te zetten en zijn hele leven in bomen doorbrengt (De baron in de bomen)? Wie anders een verhaal waarin Marco Polo aan Kublai Khan vertelt over alle steden die hij op zijn reizen heeft bezocht, en geen van die steden bestaat (De onzichtbare steden)? Wie anders laat zijn protagonist in de bibliotheek boeken lenen, waar steeds de bladzijden met de ontknoping uit ontbreken (Als op een winternacht een reiziger)?
Lichtheid is de tegenhanger van de ernst van de burgermansmoraal uit de negentiende eeuw, de ernst die bang is niet serieus genomen te worden, de ernst die moet benadrukken hoe gewichtig je wel niet bent. Lichtheid is niet het ontkennen van de onvolmaaktheid en van ziekte en pijn. Het gaat veeleer om de manier waarop je er mee omgaat. Calvino illustreert dat aan de hand van een citaat uit de Decamerone van Bocaccio. In dat citaat loopt de dichter en filosoof Cavalcanti (die echt bestaan heeft) te mijmeren op het kerkhof rond de kerk van San Giovanni in Florence. Plotseling wordt hij geconfronteerd met een groep ruiters die op zoek is naar ruzie. Ze dagen Cavalcanti uit, die zich echter met een sprong over een zerk “alsof hij bijna niets weegt” in veiligheid brengt. Een sprong over een zerk: niet zomaar lichtheid, hier wordt over de dood gesprongen.
Ik kan nu de overige vier colleges bespreken, maar dan houdt u minder tijd over om de Amerikaanse colleges zelf te lezen. En als u een college over lichtheid te zwaar vindt kunt u natuurlijk altijd de bovengenoemde boeken van Calvino lezen. Een aantal is in het Nederlands vertaald; in het Engels is de keuze groter. En als u Italiaans kunt lezen bent u een bofkont, want dan is het hele oeuvre voor u toegankelijk.